Η «Πολιτεία» (ή «Περί Δικαίου») του Πλάτωνα είναι το πιο διάσημο κείμενο στην ιστορία της φιλοσοφίας και ίσως το πιο σημαντικό φιλοσοφικό κείμενο που έχει η ανθρωπότητα.
Το έβδομο βιβλίο της «Πολιτείας» ξεκινά με τον μύθο του σπηλαίου. Ο Πλάτων μας καλεί να ζήσουμε με τη φαντασία μας την ακόλουθη εικόνα: “Τώρα αντιπροσωπεύστε την ανθρώπινη φύση, σε σχέση με την εκπαίδευση και την κατάρτιση, με την ακόλουθη εικόνα που θα σας πω. Φανταστείτε μια υπόγεια σπηλιά με την είσοδο ανοιχτή στο φως σε όλο του το μήκος, και μέσα σε αυτή τη σπηλιά οι άνθρωποι αλυσοδεμένοι από τα πόδια και το λαιμό από την παιδική ηλικία, έτσι ώστε να μην μπορούν να μετακινηθούν από τη θέση τους και να μην βλέπουν παρά μόνο μπροστά τους…”
Ο Πλάτων λέει, λοιπόν, ότι στα βάθη μιας σκοτεινής σπηλιάς υπήρχαν μερικοί αιχμάλωτοι που από τη γέννησή τους καθόταν ακίνητοι και δεσμευμένοι και κοίταζαν μπροστά σε έναν τοίχο. Πίσω από τους κρατούμενους υπήρχε ένα δρομάκι που μετέφερε ανθρώπους που μετέφεραν αντικείμενα κάθε είδους “και αγάλματα και ζώα από πέτρα, ξύλο ή άλλο υλικό, και κάποιοι μιλούσαν μεταξύ τους και κάποιοι ήταν σιωπηλοί.” Πίσω από αυτούς τους μεταφορείς υπήρχε ένας φακός, ο οποίος έριχνε το φως του στα κινούμενα αντικείμενα και στη συνέχεια πρόβαλε τη σκιά τους στον τοίχο που κοιτούσαν οι απαγωγείς. Στην πραγματικότητα, οι απαγωγείς κοίταζαν τις σκιές των αντικειμένων και όχι τα ίδια τα αντικείμενα. Είδαν, για παράδειγμα, μια δέσμη κλαδιών και σκέφτηκαν ότι ήταν ένα βάζο ή είδαν ένα αγαλματίδιο και σκέφτηκαν ότι ήταν ένα αγόρι.
Κάποια στιγμή, ο φυλακή απελευθέρωσε έναν κρατούμενο και τον οδήγησε έξω από τη σπηλιά για να δει τον πραγματικό κόσμο. Με μεγάλη δυσκολία τον έσυρε «με δύναμη από αυτόν τον τραχύ και ανηφορικό δρόμο στο φως του ήλιου», αναφέρει χαρακτηριστικά. Τα μάτια του κρατούμενου πόνεσαν όταν είδαν για πρώτη φορά το φως. «Και όταν ήρθε στο φως, τα μάτια του πλημμύρισαν με τη φωτεινότητα της ημέρας, θα μπορούσαν να δουν κάποιο από τα αντικείμενα για τα οποία μιλάμε τώρα πραγματικά;» «Φυσικά όχι, τουλάχιστον όχι ξαφνικά. Αναμφίβολα θα πρέπει να το συνηθίσει πρώτα, προκειμένου να είναι σε θέση να το διακρίνει. Και στην αρχή μπορούσε εύκολα να δει τις σκιές, μετά στην επιφάνεια του νερού τις εικόνες ανθρώπων και άλλων αντικειμένων, και τελικά τον ίδιο. Γυρίζει προς τον ουρανό, τον οποίο αρχικά θα μπορούσε να παρατηρήσει τη νύχτα πιο εύκολα, με το φως των αστεριών και του φεγγαριού, την ημέρα με το φως του ήλιου. Τέλος, νομίζω, θα μπορούσε να κοιτάξει όχι μόνο την εικόνα του ήλιου πάνω στο νερό, ή τις εικόνες του σε άλλα μέρη, αλλά και στο ίδιο μέρος (ο ήλιος) στην πραγματική του θέση και να παρατηρήσει πώς είναι. Και μετά θα άρχιζε να σκέφτεται και θα καταλήγε στο συμπέρασμα ότι ο ήλιος είναι αυτός που κάνει τις εποχές και τα χρόνια, που κυβερνά και επιτρέπει τα πάντα στον ορατό κόσμο, και είναι κατά κάποιον τρόπο η αιτία όλων όσων είδε εκεί κάτω στη σπηλιά τους.
Ο ίδιος ο Πλάτων μας εξηγεί τι συμβολίζει ο μύθος. Ο σκοτεινός χώρος του σπηλαίου, σημειώνει, αντιστοιχεί στον λογικό μας κόσμο, δηλαδή στον κόσμο, όπως τον καταλαβαίνουμε μέσα από τις αισθήσεις και τις εμπειρίες μας, και αυτή η αντίληψη είναι μια αντίληψη του σκότους. Ο άνθρωπος είναι σαν το βρέφος. Δεν έχει κριτήρια να διακρίνει την πραγματικότητα από την ψεύτικη πραγματικότητα, τα ίδια τα πράγματα από τις σκιές τους, τι πραγματικά συμβαίνει από αυτό που θα ήθελε να συμβεί, και έτσι μπορεί να θεωρήσει ως αληθινές τις σκιές των αντικειμένων και όχι τα ίδια τα αντικείμενα, και έτσι όλη η πραγματικότητα του είναι σκιές, όλη η πραγματικότητα του είναι μια θεωρία συνωμοσίας. Σε αυτήν την περίπτωση, οι αισθήσεις κυριαρχούν εντελώς. Ο άνθρωπος είναι ένα πνευματικό βρέφος. Ένα βρέφος θα μπορούσε να δαγκώσει το καλώδιο μιας συσκευής, πιστεύοντας ότι αυτό είναι το φαγητό του. Το βρέφος ή ο ενήλικας που έχει κολλήσει στην παιδική ηλικία είναι φυλακισμένος της σύγχυσης που προκαλείται από τις αισθήσεις του, τις φαντασιώσεις του. Βλέπει τα πράγματα υπό το φως των ψευδαισθήσεών του, λέει ο Πλάτων. Δεν θα μπορούσε σήμερα ένα τέτοιο άτομο να είναι ο αρνητής του Covid;
Στον αναμμένο φακό που φωτίζει τα αντικείμενα και με τη σειρά τους ρίχνουν τη σκιά στον τοίχο αντιστοιχεί ο ήλιος, ο ήλιος του καλού, η απόλυτη μορφή αλήθειας και γνώσης. Η ανάβαση και η όψη του δεσμευμένου συμβολίζουν την ανάβαση της ψυχής από το ορατό – δηλαδή το αισθητό – στον φανταστικό χώρο. Στον χώρο όπου αντιλαμβανόμαστε με το μυαλό και όχι με τις αισθήσεις.
Όταν ο κρατούμενος βλέπει τον ήλιο με τα μάτια του, τότε μπορεί να καταλάβει ότι ο ήλιος είναι η πηγή φωτός. Μόνο ο ήλιος αποκαλύπτει πράγματα στον ορατό κόσμο των αισθήσεων, μόνο με το φως του ήλιου μπορούμε να δούμε τι είναι αλήθεια και τι όχι.
Τώρα καταλαβαίνουμε αυτήν την αλήθεια με το μυαλό στην πραγματικότητα.
