Το Δαχτυλίδι του Γύγη είναι από ο πρώτος από τους συνολικά τρεις μύθους που περιλαμβάνονται στην Πολιτεία του Πλάτωνα.
Ο Γύγης είναι ένας βοσκός· η δουλειά του είναι να φροντίζει, να επιτηρεί, να οδηγεί το κοπάδι του. Ένα κοπάδι πρόβατα δεν έχει εσωτερική οργάνωση, ούτε βούληση, ούτε δικαιώματα που να ορίζονται από κάποιον γραπτό ή άγραφο νόμο, ή από κάποια αρχή. Η επικοινωνία με τα ζώα είναι υποτυπώδης. Τους μιλάει με λαρυγγισμούς, τους επιβάλλεται με σφυρίγματα, κουδουνίσματα, με κινήσεις του σώματος, με τη γκλίτσα.
Ξαφνικά, η γη σείεται και ανοίγει στα δυο. Όπως συμβαίνει σε όλους μας με τους σεισμούς, έτσι κι ο Γύγης δε βρίσκεται εσωτερικά προετοιμασμένος γι’ αυτό το γεγονός, γι’ αυτό και ταράζεται, κλονίζεται βαθιά, πετρώνει. Έπειτα, κοιτάζει το χάσμα που έχει δημιουργηθεί στη γη, κάνει κάποια βηματάκια, πλησιάζει και έκπληκτος αντιλαμβάνεται ότι ο σεισμός απρόσμενα τού φέρνει και άλλα πράγματα. Υπογείως και παράλληλα με τον κόσμο που γνωρίζει και κατανοεί, λειτουργεί μια άλλη πραγματικότητα που είναι πρωτόφαντη, αλλόκοτη, μυστηριώδης. Ένα κούφιο χάλκινο άλογο κείτεται μέσα στο βάραθρο. Γεμάτος περιέργεια βάζει το κεφάλι του μέσα από ένα άνοιγμα στα πλευρά του αλόγου και βλέπει έναν θηριώδη γυμνό άνδρα, έναν γίγαντα. Ο γίγαντας δείχνει να έχει πεθάνει, αλλά μπορεί και να κοιμάται· οι φυσικές αισθήσεις του ήρωα δεν τον βοηθούν, χρειάζεται και άλλα εργαλεία για να έχει καθαρή εικόνα. Την προσοχή του τώρα αιχμαλωτίζει ένα κόσμημα στο δάχτυλο του γυμνού γίγαντα και ο μύθος μάς ενθαρρύνει να δούμε την προοπτική όσων πραγμάτων μάς δίνει ο πολιτισμός καθώς το δαχτυλίδι, όπως και το χάλκινο άλογο είναι επινόηση και κατασκευή του ανθρώπου. Ο Γύγης αρπάζει γρήγορα το κόσμημα και φεύγει.
Αργότερα βρίσκεται μαζί με τους άλλους βοσκούς στη συνηθισμένη, μηνιαία συνάντηση του με τον βασιλιά, δηλαδή έχει απομακρυνθεί από τα ζώα του, από τον φυσικό κόσμο του κοπαδιού, και έχει μπει στην κοινότητα των ανθρώπων, δηλαδή στον κόσμο του νοήματος. Μάλιστα, επιλέγει να φορέσει το δαχτυλίδι, το οποίο τού προσθέτει κάλλος, ομορφιά, γοητεία, αλλά και κύρος, αξία, τιμή. Ίσως ελπίζει πως έτσι κατά κάποιο τρόπο θα τους πλανέψει, θα τους κάνει να αλλάξουν γνώμη γι’ αυτόν και να τον εμπιστευτούν.
Καθώς λοιπόν ο Γύγης συνομιλεί με τους συναδέλφους του, ασυναίσθητα παίζει με το δαχτυλίδι και άθελά του γυρίζει τη δέση προς το εσωτερικό μέρος της παλάμης του. Τότε, μέσα σε μια στιγμή, γίνεται αόρατος, εξαφανίζεται. Οι συνάδελφοί του βρίσκουν την ευκαιρία και αρχίζουν να μιλάνε ελεύθερα γι’ αυτόν, να τον κουτσομπολεύουν. Ο Γύγης μένει άφωνος, το δαχτυλίδι του είναι μαγικό. Είναι όντως μαγικό; Μήπως έκανε λάθος; Δοκιμάζει πάλι και βεβαιώνεται για το θαύμα. Το θαύμα αναπάντεχα τον φέρνει μπροστά σε ερωτήματα: να είναι ορατός ή να γίνει απαρατήρητος, αθέατος; Η νέα κατάσταση του αθέατου φαίνεται πως τον ελκύει περισσότερο· τού δίνει κάτι σαν υπόσχεση πως από δω και στο εξής θα έχει ένα συμπλήρωμα εαυτού, του προσφέρει αφθονία αγαθών· θα μπορούσε κάθε φορά να του φανερώνει τι λένε οι άλλοι γι’ αυτόν πίσω από την πλάτη του, και αυτό όφελος θα ήταν. Αλλά το δαχτυλίδι έχει κι άλλες δυνάμεις, είναι βέβαιος ότι έχει και άλλες δυνάμεις, και βρίσκεται πάντα εκεί, στο δάχτυλό του.
Ο Γύγης τώρα στρέφει το βλέμμα μέσα του, στο εσωτερικό του. Τι είναι αυτό που πραγματικά θέλει να κάνει; Να επιβάλλει τη θέλησή του με την εξουσία που του δίνει το δαχτυλίδι, δηλαδή να κρυφτεί, ή να μείνει ορατός, διάφανος εξουσιάζοντας όχι τους άλλους αλλά τον εαυτό του, τα πάθη του, τα ένστικτά του; Το πρώτο τού φαίνεται καλύτερο. Σκέφτεται πως κρυμμένος και απών θα μπορέσει πολύ εύκολα να εξαπατήσει τον κόσμο και να τον εξουσιάσει. Δεν τον ενδιαφέρει η επικοινωνία και η ουσιαστική επαφή με τους συνανθρώπους του, δεν τους βλέπει ως ίσος προς ίσους, θέλει να τους χρησιμοποιήσει, του είναι εύκολο να χρησιμοποιεί, έτσι κάνει και με το κοπάδι του. Θα μεταχειριστεί και τους ανθρώπους σαν να είναι υποζύγια. Αφήνει γρήγορα πίσω του τα βοσκοτόπια, και τρέχει μπροστά ασυγκράτητος. Δεν του έχει περάσει απ’ το μυαλό ποιο είναι το αληθινό περιεχόμενο του διλήμματός του: να σταθεί καθαρός, διαφανής, ακέραιος ή να υποταχθεί στο πιο άγρια πάθη, στα χαμηλά ένστικτα που έχουν να κάνουν με τη συντήρηση και την αναπαραγωγή του; Φως ή σκοτάδι; Λάμψη ή μουντάδα και ζόφος; Το ζόφος επέλεξε ο ήρωας του μύθου· μοίχευσε με τη βασίλισσα, σκότωσε τον βασιλιά και στη συνέχεια τού πήρε τον θρόνο.
Μέσα από αυτό το μυθικό πρόσωπο, ανασύρεται ο εσωτερικός διχασμός του ανθρώπου. Αν δεν με βλέπει κανείς, αν δεν με πιάνει η κάμερα οροφής, αν δεν κινείται κοντά μου υπάλληλος, αν δεν χτυπήσει συναγερμός, αν εν τέλει έχω το μαγικό δαχτυλίδι του Γύγη, γιατί να μην κλέψω, γιατί να μην εξαπατήσω, γιατί να μη σκοτώσω και να μη σφετεριστώ; Το χειρότερο έγκλημα να διαπράξω, θα μείνω ατιμώρητος, αφού θα έχω ασυλία, αφού δε με βλέπει κανείς· λέω τα ψέματά μου μέσα από την αφάνειά μου. Κάνω ό,τι και ο Γύγης. Γυρίζω το μαγικό αντικείμενο προς τα μέσα, κρύβω τον εαυτό μου από τους άλλους, κρύβομαι μέσα μου, ίσως και από τον ίδιο μου τον εαυτό, ακόμη και τη στιγμή που παραδίνομαι στην ψευδαίσθηση της μαγείας του θαύματος. Χρησιμοποιώ τους ανθρώπους χωρίς να λογοδοτώ, αλλά όμως αυτό συνιστά αδικία και όχι δικαιοσύνη, τονίζει ο Σωκράτης.
Ένας άνθρωπος με καλυμμένο πρόσωπο και κλειστό εαυτό γίνεται άδικος με τους άλλους και τυραννικός. Με την αλήθεια, η δικαιοσύνη από εξωτερική συνθήκη μεταβάλλεται σε εσωτερική αξία. Είναι η βάση του κτίσματος, του σκυροδέματος πάνω στο οποίο οικοδομείται η προσωπικότητά μας. Ο άνθρωπος της αλήθειας είναι και άνθρωπος της δικαιοσύνης. Θα μπορούσε να φοράει το δαχτυλίδι του Γύγη, αλλά να μην το χρησιμοποιήσει, να μην αδικεί. Ο Σωκράτης λέει ότι αν ένας άνθρωπος μπορεί να κρύβεται και να εξαπατά, να κλέβει, και να σκοτώνει, μπορεί και να κοιτάζει μέσα του κρίνοντας τις επιλογές του. Το βάθος του είναι η συνείδησή του. Αν εγκληματήσει, δε θα ξεφύγει από το έγκλημά του, θα πέφτει διαρκώς πάνω στην αλήθεια του εγκλήματός του· η αδικία θα τον βαραίνει ψυχικά. Όμως, έχει τη δυνατότητα μιας δεύτερης επιλογής. Να γυρίσει εκουσίως προς τα μέσα το δαχτυλίδι, να γίνει αθέατος, απαρατήρητος από κάμερες οροφής, επόπτες, διευθυντές ασφαλείας, μηχανήματα ασφαλείας, αστυνομίες, θεούς που βλέπουν τα πάντα, και να παραμείνει δίκαιος. Σε αυτήν την περίπτωση, τα όρια της δύναμής του τα προσδιορίζει ως συνείδηση η αλήθεια.
